خلاصه نویسی؛ یادگیری بهتر در وقت کمتر

یکی از کارهای بسیار مهمی که شما داوطلبان عزیز در طی مطالعه و آمادگی برای کنکور باید انجام دهید این است که از روش خلاصه برداری مطالب در زمان مطالعه بهره ببرید. همان‌طور که همه شما می‌دانید، خلاصه‌برداری، تاثیر بسیار زیادی بر میزان پیشرفت و یادگیری شما می‌گذارد. با اینکه بیشتر داوطلبان از اهمیت خلاصه برداری مطلع هستند، اما روش های خلاصه برداری و شیوه های صحیح آن را نمی‌دانند. به همین دلیل در این مقاله تصمیم داریم تا شما را با خلاصه نویسی، اهمیت آن و شیوه‌های صحیح این کار، بیشتر آشنا کنیم.

دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه تنها به خواندن مطلب می‌پردازند، نسبت به دانش‌آموزانی که در هنگام مطالعه، خلاصه‌برداری می‌کنند، دارای بازده‌ کمتری هستند. علت این موضوع آن است که دانش‌آموز بمرور، علاقه‌ خود را نسبت به مطالبی که می‌خواند از دست می‌دهد و نمی‌تواند به آن توجه کند؛ در نتیجه، مطالب به صورت فعالانه در ذهن پردازش نمی‌شود. شما خودتان ناگهان متوجه شده‌اید که در صفحه‌ 45 کتاب هستید، بی‌آنکه بدانید در همان پنج صفحه‌ گذشته، چه خوانده‌اید؛ انگار فقط صفحات را ورق زده‌اید؛ پس اگر هنگام مطالعه، خلاصه نویسی کنید حاصل کار مفیدتر از زمانی است که صرفاً مطالب را می‌خوانید؛ زیرا در زمان خلاصه نویسی، مغز شما، حالت فعال‌تری دارد و سبب می‌شود که توجهتان به مطالب بیشتر شود و احتمال آنکه مطالب را طوری پردازش کنید که معنای شخصی برایتان داشته باشد، افزایش یابد.

برای شما داوطلبان عزیز کنکوری و حتی دانش‌آموزانی که مشغول درس خواندن هستید، خلاصه‌‌نویسی به چهار دلیل پیشنهاد می‌شود: اول اینکه هنگام مطالعه در عمیق‌تر کردن یادگیری و دقیق خوانی مؤثر است. دوم آنکه با انجام این کار، حجم و زمان مرور کمتر شده و امکان مرورهای چندین باره را به شکلی سریع فراهم می‌‌کند. سوم آنکه اگر خلاصه نویسی به شیوه‌ای صحیح انجام گیرد، به هنگام مرور، کارایی بهتر و مؤثرتری از مطلب اصلی خواهد داشت، و چهارم آنکه خلاصه‌نویسی، این امکان را فراهم می‌کند تا تمام مطالب و مباحث مرتبط با یک موضوع را که در کتاب درسی، جزوه، کتاب کمک آموزشی و هر منبع دیگری پراکنده است، در یک جا جمع ‌آوری کنید و از پراکنده خوانی جلوگیری نمایید و در وقت و زمان خود صرفه‌جویی ‌کنید. 

روش های مختلف خلاصه کردن

 برای اینکه خلاصه‌ نویسی کنید، تنها یک ابزار مجزا لازم دارد و آن هم دفترچه یادداشت است. برای یک خلاصه‌نویسی خوب شما می‌بایست تمام خلاصه‌های یک درس را در یک دفترچه یادداشت کنید و از خلاصه‌‌نویسی در برگه‌های پراکنده و بدون صحافی خودداری نمایید؛ زیرا با گذر زمان، حجم یادداشت‌ها افزایش خواهد یافت و ترتیب آنها به هم خواهد خورد و یافتن و مرتب کردن آنها زمان و انرژی زیادی می‌طلبد و کاری خسته کننده است. خلاصه ‌نویسی، شامل فنون مختلف یادداشت ‌برداری، حاشیه نویسی، خط کشی زیر جملات، دسته‌‌بندی و علامت‌گذاری می‌شود که بسته به شرایط و نوع مطالعه می‌تواند مختلف بوده و حتی برای یک درس، موارد متعددی را شامل شود.

۱-    علامت گذاری

بهترین فن مطالعه، درگیر شدن با مطلب یا به اصطلاح، مطالعه فعال است. علامت‌گذاری، سریع ترین روش برای مطالعه فعال است و البته نکات مهم را نیز مشخص می‌کند. زمانی که مطلبی را مطالعه می‌کنید، در جایی که برایتان سؤال باقی می ‌ماند و مطلب را کامل متوجه نمی‌‌شوید از علامت سؤال (؟) استفاده کنید و کنار آن مطلب علامت بزنید. هرجا احساس نمودید که مطالب، سؤال‌خیز بوده و به نکته مهمی اشاره شده است علامت تعجب (!) و جایی که به یک کلمه یا عبارت کلیدی برخوردید دور آن را خط بکشید و پاراگراف‌های مهم را با علامت ضربدر (×) مشخص کنید. به طور کلی، هنگام مطالعه، استفاده از علامت‌ گذاری، سرآغاز خوبی برای مطالعه دقیق و فعال است. دقت داشته باشید که در استفاده از علامت ‌ها و انتخاب جملاتی که خط کشی می‌‌شوند زیاده‌‌روی نکنید؛ چرا که در مطالعه‌ های آتی حوصله ‌تان سر می‌رود.

۲-   خط کشیدن زیر مطالب مهم

یکی از شیوه هایی که در خلاصه نویسی به کار می‌رود، خط کشیدن زیر مطالب مهم است. معمولاً این روش در میان بیشتر دانش آموزان و داوطلبان از محبوبیت برخوردار است؛ زیرا هم راحت‌تر از یادداشت برداری است و هم داوطلب احساس می‌کند که مطالب مهم را بدون کمترین تغییری خلاصه کرده است. برای خط کشیدن زیر مطالب مهم، بهتر است که از خودکارها، مدادها یا ماژیک‌های رنگی استفاده کنید؛ مثلاً مطلب بسیار مهم را با یک رنگ، مطالب کمتر مهم را با رنگ دیگر و یا مطالب هر فصل یا موضوع را با رنگی خاص خط بکشید. این کار باعث می شود تا هم مطالب، بیشتر در ذهن شما باقی بماند و هم تنوع بیشتری داشته باشید و زود خسته نشوید.

در خلاصه‌نویسی به روش خط کشیدن زیر مطالب باید توجه داشته باشید با وسواس اینکه ممکن است مطلبی از قلم بیفتد زیر همه مطالب را خط نکشید؛ زیرا در غیر این صورت، حاصل کار، صفحه‌ای پر از خط در زیر جملات می‌شود و نه موجب یادگیری بیشتر. اگر شما در هر صفحه، زیر مطالب زیادی را خط بکشید، احتمال کاهش یادگیری وجود دارد و نشانه‌ این است که این وسیله را جانشین توجه واقعی به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌اید. چیزی که در این عمل باید مد نظر قرار دهید و زیر آن را خط بکشید اطلاعات مهم، مانند نتیجه‌گیری‌های کلی، تعریف‌های کلیدی و جمله‌های اصلی که وظیفه‌ آنها توضیح و تشریح نکات است، جملات کلیدی، نکات تستی و … است؛ بدون اینکه به اندیشه‌ اصلی مطلب خدشه‌ای وارد آید.

۳- حاشیه نویسی

یکی از کارهای مهمی که در خلاصه نویسی می‌توانید انجام دهید این است که حاشیه نویسی کنید. حاشیه نویسی با هدف انتقال مجموعه‌ای از مطالب مهم و خلاصه شده از متنی است که شما مطالعه کرده اید. در حاشیه نویسی می‌توانید کلیدی‌ ترین جمله هر پاراگراف را استخراج کرده به زبان خودتان در حاشیه کتاب یا جزوه یادداشت کنید. برای این کار در پایان هر پاراگراف از خودتان بپرسید که این پاراگراف قصد داشت چه مطلبی را به من بیاموزد و آن را در یک جمله و با زبان خودتان، نه به صورت کتابی، بیان کرده و یادداشت نمایید؛ به علاوه می‌توانید سؤال، انتقاد یا هر مطلب دیگری را که مربوط به همان موضوع باشد و در جای دیگری خوانده‌اید، حاشیه‌نویسی کنید. این فرآیند به تمرکز فکر، دقت، حفظ و یادگیری بهتر شما کمک می‌کند.

۴-   دسته بندی

یکی دیگر از روش‌ های مهم خلاصه‌ نویسی «دسته‌بندی» است. این روش برای مباحثی مانند تاریخ ادبیات یا احادیث درس دین ‌و زندگی که شامل دسته ‌ها و طبقه‌ بندی‌ های مختلف هستند، بسیار مفید است. روش کار نیز به این صورت است که مطالب مختلفی را که بتوان در یک دسته قرار داد، یک جا نوشته و آنها را دسته‌‌بندی می‌کنند؛ به عنوان مثال می‌شود که شاعران را بر حسب قرن یا احادیث را بر اساس اشخاص دسته‌ بندی نمود.

۵-   یادداشت‌ برداری

اصلی‌‌ترین نوع خلاصه ‌نویسی، یادداشت ‌برداری است که می‌تواند کمک بسیار مؤثری به یادگیری طولانی مدت شما و همین طور صرفه‌جویی در وقت شما نماید. یادداشت برداری، عبارت است از برداشت کلیدی‌‌ترین مفاهیم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌ای جداگانه به شیوه‌ای خاص که در مرورهای آتی کارایی داشته باشد. هر برگه یادداشت‌‌برداری شده باید دارای دو ویژگی مهم باشد:اول اینکه باید خلاصه و کلیدی باشد؛یعنی آنچه را که یادداشت می‌کنید باید حجمی بسیار کمتر از آنچه که در متن اصلی موجود است، داشته باشد. دومین ویژگی یادداشت‌‌برداری، تداعی‌گر بودن یادداشت‌‌هاست؛ یعنی همه آنچه را که پاراگراف و متن قصد انتقال آن را داشت به شما انتقال داده و یادآوری ‌نماید؛به بیان ساده، یادداشت‌‌ها باید مفید، اما مختصر باشند.

ممکن است که در ابتدا، شما در انجام هر یک از این روش‌های خلاصه‌نویسی ها با مشکل مواجه شوید، اما اگر بخواهید و اراده کنید که مطالعه خوبی برای کنکور داشته باشید، حتماً می‌توانید بتدریج، مطالب را به بهترین شکل ممکن خلاصه برداری کنید. حتماً به خاطر داشته باشید که یک مطلب، بسته به اهمیت و تستی بودن آن، می‌تواند به همه اشکال یا یک شکل خلاصه‌نویسی شود. در خلاصه‌نویسی، نکات زیر را باید رعایت کنید تا در وقت خود صرفه‌جویی کرده و از زحمت خودتان هم بهترین نتیجه را بگیرید:

۱.      یکی از راه‌های کارا کردن یادداشت‌ها به هنگام ثبت کلمات مهم، به کار نگرفتن کلمات اضافی است. در خلاصه‌نویسی هر قدر اطلاعاتی با کلمات کمتر و عبارت‌های کوتاه‌تر نقل شود، کارآیی آن بالاتر است؛ بنابراین، هنگامی که اطلاعات نسبتاً زیادی را در چند کلمه خلاصه می‌کنیم، یادداشت‌های شما کارا هستند. در یادداشت‌ها باید هدفتان این باشد که حتی‌الامکان مطالب مختلف را که برگرفته از درس معلم، کتاب و جزوه هستند، در جمله‌های کوتاه و مفید بگنجانید. این کار سبب می‌شود که توجه شما صرفاً به اطلاعات مهم متمرکز شود. باید از این گونه جمله‌ها، یعنی از جمله‌هایی که کلی‌ترین و محوری‌ترین اطلاعات را در بر دارند، یادداشت بردارید و به جمله‌هایی که از لحاظ اهمیت ساختاری، ضعیف و حاوی اطلاعات جزیی‌ترند، توجه چندانی نکنید. 

2.       در خلاصه‌نویسی، ابتدا باید کلیات موضوع مورد توجه قرار گیرد و موضوعات به صورت نمودار درختی رسم شود و سپس به جزییات پرداخته شود. در خلاصه‌نویسی باید دقت کرد که معمولاً ایده و نکته‌ اصلی در دو جمله‌ اول پاراگراف بیان شود و بقیه‌ پاراگراف، شامل توضیحات این مطلب باشد؛ اما این بدان معنی نیست که بقیه‌ متن، مهم نیست؛ بلکه در ادامه‌ متن باید به کلمات کلیدی مانند: «نخستین»، «مهم‌ترین عامل»، «بیشترین تاثیر»، «نکته‌ اساسی»، «در نتیجه» و ایجابی بودن یا نبودن افعال نیز توجه کرد.

۳.      یکی از کارهایی که می‌توانید در خلاصه‌نویسی انجام دهید این است که طرز ارتباط موضوعات اصلی و فرعی را به کمک نمودار درختی نمایش دهید تا به درک بهتر مطالب کمک کند.

۴.      در هنگام مطالعه‌ مباحث درسی، ابتدا به کشیدن خط در زیر مطالب اصلی، مهم و با اهمیت بپردازید و سپس خلاصه‌نویسی کنید؛ زیرا انجام دو فعالیت مجزا، یادگیری و خلاصه‌نویسی در یک زمان واحد، باعث ایجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل می‌شود. 

5.      خلاصه‌نویسی شما، چنانچه شامل خلاصه‌ مباحث درسی، نکات مهم در کتاب درسی و جزوات یا تست‌های غلط و «نزده»‌ شما در آزمون‌ها و مجموعه‌های تست ‌باشد، دارای ارزش درسی بالاست، و الزاماً نباید فقط از داخل کتاب یا جزوه‌ شما جمع‌آوری شود.

۶.       اگر هنگام مطالعه‌ مطالب خلاصه‌نویسی شده که حاوی خطوط اصلی و پیامدهای مهم است، پی به کم اهمیتی مطالبی ببریم که در زمان خلاصه‌نویسی، مهم جلوه کرده‌اند یا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهمیت اولیه را ندارند، این نکات را حذف کنید. 

7.      در خلاصه‌نویسی به انتخاب سبکی مناسب با متن خلاصه شده، رعایت یکنواختی افعال از لحاظ زمان، حجم مطالب و عدم تصرف در پیام‌ها و محتوای متن اصلی، توجه کنید. در مورد درس‌های فرمولی و قاعده‌دار، مانند درس‌های شاخه‌ ریاضیات، فیزیک، شیمی، منطق، گرامر انگلیسی، قواعد عربی، دستور زبان فارسی و آیین نگارش، اقتصاد و آرایه‌های ادبی، خلاصه این درس‌ها از طریق یادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهای لازم و طبقه‌بندی دقیق اجزای هر مبحث فراهم می‌آید و لازم است که برای تسلط و یادآوری در مرور مباحث خلاصه‌نویسی شده، برای هر مورد مثالی آورده شود. 

8.      چون اغلب قواعد، گاهی با موارد استثنایی و تبصره‌ها نقض می‌شود، این نکات خلاف قاعده نیز باید یادداشت و آموخته شود؛ در واقع، اهمیت استثناها از قواعد خیلی بیشتر است و عموماً، سؤالات مهم و اساسی کنکور از میان این مطالب استخراج می‌شود. در درس‌های هم‌گروه ریاضیات، توجه به این نکته ضروری است که توانایی حل مسایل با توانایی تست‌زنی خیلی تفاوت دارد، و مورد دوم، بسیار دشوارتر و مستلزم تمرین و تکرار فراوان‌تر است. 

9.      در خلاصه‌نویسی درس‌های تشریحی و حفظ‌کردنی، از قبیل معارف اسلامی، تاریخ، جغرافیا، تاریخ ادبیات، جامعه شناسی، علوم اجتماعی، روان‌شناسی، فلسفه، زیست‌شناسی، زمین شناسی، ادبیات و شیمی (بخش‌های تعریفی و تشریحی)، می‌باید کل هر فصل یا گفتار را بخوانید و مطالب اساسی و مهم را به شکلی برجسته مشخص سازید و آن گاه نکات مشخص شده را در یک دفتر جداگانه یادداشت کنید.

۱۰. خط کشیدن زیر جمله‌ها و یادداشت‌برداری، در مقایسه با خواندن تنها و خلاصه‌نویسی از خط‌کشی، مؤثرتر است؛ پس باید به هنر خلاصه‌نویسی مجهز بود تا از زمان و نیز از امکانات، بیشترین استفاده را کرد.

۱۱. برخی از داوطلبان گمان می کنند که خلاصه نویسی باعث گرفتن وقت مطالعاتی آنها می شود و نسبت به وقتی که برای آن صرف می‌کنند سود کمتری دارد؛ در حالی که این موضوع برعکس است. از مزایای خلاصه‌نویسی، بهره‌گیری از یادداشت‌های خلاصه در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جویی در زمان، تسهیل در برخورداری از محتویات مهم کتب و جزوات در حجم کم، ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان برای مطالعه، کمک به در خاطر سپردن مطالب و از یاد نرفتن آنها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه است. 

12. تاریخ یادداشت‌ برداری را در گوشه برگه یادداشت نمایید تا در زمان‌ های خاص مرور کردن سر درگم نشوید. 

13. به خاطر داشته باشید که در برنامه‌ریزی خود، زمان‌هایی را باید به مرور کردن اختصاص دهید و در این زمان‌های مرور کردن، به جای مطالعه دوباره کتاب یا جزوه، خلاصه‌هایی را که برداشته‌اید، مطالعه کنید.